Rabbabari

Rabbabaraplöntur eru fjölærar. Veljið varanlega stöðu þar sem plöntur geta vaxið ótruflaðar. Rabbabaraplöntur eru best ræktaðar í fullri birtu eða hálfskugga. Veljið stað sem mun fá að minnsta kosti þrjá klukkustundir af sól á hverjum degi (yfir sumarið).

Rabbabaraplöntur þurfa gjúpan  og ræringarríkan jarðveg. Undirbúið jarðveginn með því að ná fyrst sem mest af öðrum gróðri. Það er best gert með því að grafa upp og jafnvel að sigta moldina. Bætið bið dýraáburði eða moltu. Haldið svæðinu lausu við illgresi þar til gróðursetningu.

Rabarbaraplöntur má einnig rækta í ílátum. Ef mögulegt er, veljið afbrigði sem mælt er með fyrir ílátaræktun. Notið góða pottablöndu og verið viss um að ílátið sé nógu stórt fyrir þroskaðar plöntur; Mælt er með að lágmarki 75 lítrar. Á vaxtarskeiðinu skal hafa í huga að plöntur sem ræktaðar eru í ílát gætu þurft viðbótar áburð til að hvetja til heilbrigðs vaxtar.

Að setja niður rabbabarakrónur

Setjið niður rabbabarakrónur fljótlega eftir afhendingu. Geymið krónurnar í pottamold til að halda þeim rökum þar til að gróðursetningu kemur.

  1. Klippið öll skemmd lauf eða rætur af kórónunni
  2. Grafið 20 cm djúpa holu og búið til haug í miðjunni
  3. Setjið kórónuna á hauginn þannig að vaxtarpunkturinn snúi upp og jafnt við yfirborð jarðvegsins (sjá myndir hér að neðan).
  4. Fyllið holuna með mold og verið viss um að oddurinn á kórónunni sé ekki þakinn (sjá myndir hér að neðan)
  5. Bilið á milli kórónanna á að vera um 50cm
  6. Vökvið vel
  7. Haldið jarðvegi rökum en ekki blautum fyrr en fyrstu stilkar og blöð birtast.

Að rækta rabbabara

Rabbabaraplöntur gæti þurft að vökva á vaxtarskeiðinu. Vökvið þegar jarðvegurinn er þurr um það bil 5 cm undir yfirborðinu (prófaðu þetta með því að klóra í burtu smá mold með fingrinum). Vökvið djúpt snemma morguns eða síðdegis. Forðist að vökva lauf plantna til að forðast sveppasjúkdóma.

Ef jarðvegur var vel undirbúinn ætti enginn aukalegur áburður að vera nauðsynlegur. Í rýrum jarðvegi eða til að gefa plöntunum aukna uppörvun getur verið gagnlegt að nota áburð sem er hannaður fyrir grænmeti: Berið áburð í ráðlögðu magni hraða við niðursetningu eða þegar plöntur eru 5-10 cm háar.

Til að lengja uppskeruna skaltu fjarlægja blómstöngla um leið og þeir birtast.

TIl að gefa ungum plöntum góðan veturforða skaltu ekki uppskera á fyrsta vaxtarárinu og ekki of mikið á öðru árinu.

Uppskera

Rabbabari ætti að vera tilbúinn til uppskeru á um það bil 100-140 dögum eð það fer mikið eftir tíðarfari og aðstæðum. Rabbabarastönglar eru tilbúnir til uppskeru þegar blöðun eru farin að breiða vel úr sér. Takið ytri stönglana fyrst og skilið þá í miðju plöntunnar eftir til framtíðarvaxtar. Uppskerið einstaka stilka með því að toga og snúa þeim varlega frá botninum til að skilja þá frá plöntunni. mikilvægt er að nota ekki hníf til að skera stönglana þar sem skurðurinn getur orðið að smitleið fyrir sýkingar. Skerið eða brjótið laufin af og setjið í moltuhaug eða lífrænan úrgang. Rabbabarastilka má geyma í stuttan tíma í ísskáp. Til lengri tíma geymslu má sjóða hann niður eða frysta. Viðvörun! Ekki borða rabarbarablöðin, þau eru eitruð.

Algeng vandamál við ræktun rabbabara

Eins og allar plöntur er rabarbari næmur fyrir sumum meindýrum, sjúkdómum og öðrum vandamálum. Hér að neðan er listi yfir algengustu vandamálin sem garðyrkjumenn lenda í þegar þeir rækta rabbabaraplöntur:

Bakteríublettir. Þetta er sjúkdómur sem veldur óreglulegum brúnum blettum á öllum plöntuhlutum ofanjarðar. Blettirnir virðast í fyrstu vera blautir en verða þurrir og hrúðurkenndir með tímanum. Blöð og blóm geta dottið af snemma. Vökvið plöntur í jarðvegshæð (ekki á laufblöðin), fargið föllnum laufum og stönglum og mögulega gæti verið nauðsynlegt að skifta um stað til að gróðursetja rabbabarann eftir ákveðinn tíma.

Plantan sprettur úr sér.  Ein orsökin getur verið öfgar í veðurfari. Forðist að sá fræi fyrr en eftir að frosthætta er liðin hjá. Vökvið plöntur reglulega og djúpt. Undir vissum kringumstæðum getur jafvel orðið og heitt á Íslandi. Þá er sérstaklega nauðsynlegt að vökva vel og djúpt (en ekki blöðin).

Krónan rotnar. Rotnar krónur orsakast af því að sýklar komast inn í krónur eftir að þær hafa verið í köldum, blautum jarðvegi. Krónur geta sýnt augljós merki um rotnun, hafa engar rætur eða sprota, eða framkallað gulleit laufblöð. Gróðursetjið krónur í gjúpan jarðveg, upphækkuð garðbeð eða ílát og vökvið ekki yfir veturinn.

Sniglar. Sniglar eru lindýr sem nærast á viðkvæmum laufum og sprotum, aðallega á nóttunni, og skilja eftir sig slímugar slóðir. Stjórnið þeim með því að fjarlægja felustaðina, ef möguleiki er á að gefa hænum aðgang að rabbabara garðinum þá er það mjög hjálplegt. Auk þess er hægt að handtýna þeim eða með því að setja gildrur.

 

Yrki sem eru nafngreind

  1. Champagne
  2. Red Champagne
  3. Victoria
  4. Timperley early

Þessar tegundir eru að pluma sig vel og verða til sölu varið 2024.

Yrki sem við eigum eftir að greina

  1. Mjóir stönglar léttrauðir
  2. Sverir stönglar sem skipta úr rauðu í grænt, holdið er grænt
  3. Sverir stönglar sem skipta úr rauðu í grænt, holdið er rautt
  4. Stórt yrki, fallegt, smá roði neðst, holdið ljóst
  5. Mjóir stönglar, sterkur rauður litur utan, ljósrautt hold, flott tegund
  6. Dökkrauðir stönglar alla leið, grænn innan, sérlega góð tegund
  7. Mjóir stönglar dökkrauðir innan.

Rabarbari eru mismunandi þykkir, ætir stilkar yrkja og blendinga af Rheum í fjölskyldunni Polygonaceae. Vanalega er rabbabari soðinn en stundum er hráum stilkum einfaldlega dýft í sykur og borðað þannig. Plantan er fjölær og vex úr þykkum jarðstönglum.

Stóru, þríhyrningslaga blöðin innihalda mikið magn af oxalsýru og anthron glýkósíðum, sem gerir þau óæt. Litlu blómin eru sameinuð í stórum samsett laufgrænhvít eða rósrauðum blóm.

Uppruni

Nákvæmur uppruni matreiðslurabbabara er óþekktur. Tegundirnar Rheum rhabarbarum (syn. R. undulatum) og R. rhaponticum voru ræktaðar í Evrópu fyrir 18. öld og notaðar í lækningaskyni. Snemma á 18. öld voru þessar tvær tegundir og hugsanlega blendingur af óþekktum uppruna, R. × hybridum, ræktuð sem grænmetisræktun í Englandi og Skandinavíu. Á Íslandi er rabbabari fyrst nefndur árið 1891 (Tegundir af rabbabara á Íslandi).

Mismunandi yrki blandast auðveldlega saman og matreiðslurabarbari hefur verið þróaður með því að velja fræ af bestu yrkjum. Þess vegna er nánast ómögulegt að ákvarða nákvæmlega uppruna hans. Í útliti hefur matreiðslurabarbari mismunandi og mis-mikið af einkennum frá R. rhaponticum og R. rhabarbarum. 

Þó að rabbabari sé grænmeti er hann oft matreiddur á sama hátt og ávextir. Hægt er að nota blaðstönglana hráa, þegar þeir hafa stökka áferð (svipað og sellerí, þó það sé í annarri fjölskyldu), en þeir eru oftast soðnir með sykri og notaðir í bökur, mola og aðra eftirrétti auk hinnar sígildu rabbabarasultu.

Þeir hafa sterkt, súrt bragð. Mörg afbrigði hafa verið þróuð til manneldis, flestar eru viðurkenndar sem Rheum × hybridum af Royal Horticultural Society í Bretlandi.

Uppruni nafnsins

Orðið rabbabari er líklega dregið af fornfrönsku rubarbe á 14. öld, sem kom frá latnesku rheubarbarum og grísku rha barbaron, sem þýðir 'erlendur rabbabari'. (Útlendingar voru kallaðir barbarar). Gríski læknirinn Dioscorides notaði gríska orðið ῥᾶ (rha), en Galenus notaði síðar ῥῆον (rhēon), sem er á latneska rheum. Þetta er aftur dregið af persnesku nafni fyrir tegundir gigtar. Hið sérstaka nafnorð rhaponticum, sem á við um eitt af áætluðum foreldrum ræktuðu plöntunnar, þýðir „rha frá Svartahafssvæðinu“ eða ánni Volgu, Rha er fornt nafn hennar. Á íslensku eru til tveir rithættir, rabbabari og rabarbari.

Ræktun rabbabara og uppskera

Rabbabari er víða ræktaður og með gróðurhúsaframleiðslu er hann sums staðar fáanlegur allan ársins hring. Það þarf úrkomu og árlegt kuldatímabil í allt að 7–9 vikur við 3 °C eða minna til að vaxa vel. Plantan er með umtalsvert neðanjarðar geymslulíffæri (Jarðstöngull sem, kallast á ensku rabarbarakrónur) og hægt er að nota það til snemmframleiðslu með því að flytja akurræktaðar krónur (jarðstöngla) í gróðurhús. Á Íslandi er uppskerutímabil rabbabara eftir aðstæðum frá miðjum maí fram í júlí. Mikilvægt er að nýta rabbabarann ekki út allt sumarið það sem það rýrir mjög vetrarforðann.

Í Bretlandi er fyrsti rabbabari ársins uppskorinn við kertaljós í þvingunarskúrum þar sem allt annað ljós er útilokað, aðferð sem gefur af sér sætari, mjýkri stilk. Þessi ræktunaraðferð hefur samt smám saman horfið en hún var stunduð eninkum í "rabbabaraþríhyrningnum" í Yorkshire á milli Wakefield, Leeds og Morley (Rhubarb Triangle). 

Ekki ætti að borða rabbabara sem hefur skemmst af miklum kulda, þar sem oxalsýran sem er í meira magni í laufblöðunum getur safnast fyrir í stönglunum. Of mikil oxalsýra getur valdið veikindum. Sýran getur bundið ákveðin steinefni og þar með getur líkaminn ekki tekið þau upp. Sömuleiðis eykur hún hættu á nýrnasteinum.

Liturinn

Litur rabbabarastöngla getur verið breytilegur frá rauðum í gegnum flekkóttan ljósbleikan, til ljósgræns. Liturinn stafar af anthocyanini og er mismunandi eftir bæði rabarbaraafbrigðum og framleiðslutækni. Algeng hugmynd er að rauður rabbabari sé betri en það er ekki byggt á raunverulegum rannsóknum. Matreiðsla rabbabara er ekki háð litbrigði þess. 

Yrki

Lawrence D. Hills skráði uppáhalds rabbabaraafbrigðin sín fyrir bragðið sem 'Hawke's Champagne', 'Victoria', 'Timperley Early' og 'Early Albert', og mælti einnig með 'Gaskin's Perpetual' fyrir að hafa lægsta magn af oxalsýru, sem gerir kleift að uppskera hana yfir miklu lengri tíma á vaxtarskeiðinu án þess að þróa með sér óhóflegan súrleika.

Í RHS (Royal Horticultural Society rhs.org.uk) Bridgewater er stærsta safn Bretlands af rabbabarayrkjum (yfir 80 mismunandi yrki!).

Hér eru tímaritsgrein um rabbabara frá The Garden (2019)

The Garden 2019 Rhubarb article.pdf

 

Samkvænt mjög áhugaverðum pistli í Bændablaðinu um rabbabara skráði Schierbeck landlæknir tvö yrki í garðyrkjukveri sem hann gaf út 1891. Hann kallaði þær Linnaeus og Queen Victoria. Hér fylgir lýsing á þeim:

Yrkið Queen Victoria er upphaflega frá Bretlandi og kom á markað 1837, árið sem Viktoría, dóttir hertogans af Kent, var krýnd drottning, og er yrkið kennt við hana. Yrkið er stórvaxið með græna stöngla og gefur mikla uppskeru en þykir súrt.

Linnæus er einnig harðgert og snemmsprottið yrki. Bæði þessi yrki eru í ræktun í dag enda mun Schierbeck hafa verið duglegur við að dreifa þeim um landið. (Rabarbarinn rifjaður upp - Bændablaðið (bbl.is))

Einar Helgason nefndi eina tegund til viðbótar í bókinni Hvannir frá 1926. Það er Early Red sem er oft kallaður vínrabbabari og er talinn sætari en Victoria og Linnaeus. Eins og nafnið segir er hann rauðleitur. 

Rannsóknarstofnun landbúnaðarins í Korpu er með safn fjögurra íslenskra yrkja, einu grænlensku og tólf erlend önnur en grænlensk. Íslensk yrki eða staðbrigði hafa fengið nöfn eins og Minni-Mástunga, Svínafell, Mývetningur, Vatnskot, Bjarnadalur og Hveravellir. Eitt heitið sker sig þó úr en það kallast Ráðherrafrú og er kennt við Evu Jónsdóttur, eiginkonu Ingólfs Jónssonar, fyrrverandi landbúnaðarráherra frá Hellu.